Ένα θολό παράθυρο στον κόσμο

Η μάστιγα της παραπληροφόρησης και η Κύπρος

Τα τελευταία χρόνια, και κυρίως με την εμφάνιση της πανδημίας του κορονοϊού, παρατηρείται μια έκρηξη ψευδών ειδήσεων στο διαδίκτυο, οι οποίες σκοπό έχουν να παραπληροφορήσουν το ευρύ κοινό. Το αποτέλεσμα είναι να δημιουργούνται διάφοροι μύθοι και αντιεπιστημονικές απόψεις, οι οποίες κυκλοφορούν ευρέως και γίνονται συχνά viral, επηρεάζοντας αρνητικά την κοινή γνώμη.

Ανησυχητικά είναι τα αποτελέσματα όσον αφορά το ποσοστό του πληθυσμού της Κύπρου που πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίας και επικίνδυνες πληροφορίες παραπληροφόρησης. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του Ειδικού Ευρωβαρόμετρου που πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο και τον Μάιο του 2021, η Κύπρος έχει το δεύτερο υψηλότερο ποσοστό εσφαλμένης αποδοχής θεωριών συνωμοσίας στην Ευρώπη (European Commission Brussels. Special Eurobarometer 516: European citizens’ knowledge and attitudes towards science and technology – September 2021. at https://europa.eu/eurobarometer/surveys/detail/2237 (2021)). Είναι, λοιπόν, επιτακτική ανάγκη να γίνουν προσπάθειες καταπολέμησης αυτού του φαινομένου καθώς η παραπληροφόρηση αποτελεί απειλή για τη Δημοκρατία και μπορεί να καταστρέψει ζωές. Προωθεί το μίσος και την πόλωση, ενώ μπορεί να αποτελέσει όπλο άσκησης “μαλακής ισχύος” από άλλα κράτη, με σκοπό τη διάβρωση της κοινωνικής συνοχής και τον αρνητικό επηρεασμό της κοινής γνώμης. Η παραπληροφόρηση σε θέματα υγείας μπορεί να στοιχίσει ζωές. Τόσο σε παγκόσμιο, όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο γίνεται προσπάθεια καταπολέμησης αυτών των ψευδών ειδήσεων με χρηματοδοτήσεις, οι οποίες προέρχονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, από τα ΜΜΕ, τα ΜΚΔ και διάφορους άλλους οργανισμούς. 

Γιατί να διαδώσει κάποιος παραπληροφόρηση;

Οι άνθρωποι συχνά μοιράζονται ψευδείς ειδήσεις στο διαδίκτυο για διάφορους λόγους. Ένας πρωταρχικός παράγοντας είναι η μεροληψία επιβεβαίωσης (confirmation bias). Τα άτομα είναι πιο πιθανό να μοιράζονται πληροφορίες που ευθυγραμμίζονται με τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις και απόψεις τους, ανεξάρτητα από την ακρίβειά τους. Επιπλέον, το εντυπωσιακό και συναισθηματικά φορτισμένο περιεχόμενο τείνει να τραβάει την προσοχή και να προκαλεί αντιδράσεις, καθιστώντας πιο πιθανό να κοινοποιηθεί. Ο σχεδιασμός των πλατφόρμων κοινωνικής δικτύωσης, ο οποίος ανταμείβει την αφοσίωση με likes, κοινοποιήσεις και σχόλια, ενισχύει περαιτέρω τη διάδοση τέτοιου περιεχομένου. Μερικές φορές, τα άτομα μπορεί να μην συνειδητοποιούν ότι οι πληροφορίες που μοιράζονται είναι ψευδείς λόγω έλλειψης κριτικής σκέψης ή εξάρτησης από αναξιόπιστες πηγές. Επιπλέον, ορισμένοι μοιράζονται ψευδείς ειδήσεις σκόπιμα για να επηρεάσουν την κοινή γνώμη, να σπείρουν διχόνοια ή να επιτύχουν πολιτικά ή οικονομικά οφέλη. Η κατανόηση αυτών των κινήτρων είναι ζωτικής σημασίας για την καταπολέμηση της διάδοσης της παραπληροφόρησης και την προώθηση μιας πιο ενημερωμένης διαδικτυακής κοινότητας (Poynter / Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ). 

Κέντρο κατά της Παραπληροφόρησης FACT CHECK CYPRUS

Η ομάδα Fact Check Cyprus υπάρχει εδώ και κάποια χρόνια με έντονη δραστηριότητα ειδικά μέσα στην πανδημία του κορονοϊού. Σε συνεργασία με άλλα άτομα που δραστηριοποιούνται στο χώρο από Κύπρο και Ελλάδα, το Νοέμβριο του 2023 ιδρύθηκε το Κέντρο Fact Check Cyprus στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου.  Ο στόχος του Κέντρου είναι διπλός: από τη μία πλευρά η αποδόμηση ψευδών ειδήσεων και από την άλλη η εκπαίδευση φοιτητών σε θέματα καταπολέμησης παραπληροφόρησης και του κοινού στον ψηφιακό γραμματισμό (media literacy). Στην ιστοσελίδα του Κέντρου μπορείτε να βρείτε άρθρα για ψευδείς ειδήσεις και μύθους που γίνονται viral στον κυπριακό διαδικτυακό χώρο. Αυτά περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την πανδημία COVID-19, και γενικά την ψευδοεπιστήμη, τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, θεωρίες συνωμοσίας, κλιματική αλλαγή, παραπληροφόρηση από κρατικές οντότητες (state-sponsored disinformation), παραπληροφόρηση που στοχεύει συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων, όπως οι πρόσφυγες και οι μετανάστες, αντισημιτικούς μύθους, πολιτική παραπληροφόρηση και άλλα.

Πώς αναγνωρίζω την παραπληροφόρηση;

Ο έλεγχος γεγονότων μπορεί να είναι μια μεγάλη διαδικασία, ανάλογα με τον ισχυρισμό που προσπαθεί κανείς να επιβεβαιώσει ή να διαψεύσει (για τη μεθοδολογία του Κέντρου μας, δείτε εδώ: Μεθοδολογία – Fact Check Cyprus). Εντούτοις, υπάρχουν κάποια “εύκολα” σημάδια που μας επιτρέπουν να αναγνωρίσουμε χονδρικά αν κάτι είναι αξιόπιστο ή όχι, ώστε να ελέγξουμε στη συνέχεια περαιτέρω την ισχύ του γεγονότος.

Τι μπορείτε να κάνετε λοιπόν;

• Πρώτα πρώτα, ελέγξτε εξονυχιστικά την πηγή των πληροφοριών. Οι αξιόπιστοι ειδησεογραφικοί οργανισμοί τηρούν τα δημοσιογραφικά πρότυπα και τις διαδικασίες ελέγχου γεγονότων, ενώ οι ιστότοποι αμφιβόλου αξιοπιστίας συχνά τα παραλείπουν.
• Αναζητήστε πληροφορίες σχετικά με τον συγγραφέα. Τα νόμιμα άρθρα συνήθως περιλαμβάνουν όνομα συγγραφέα (και στοιχεία επικοινωνίας).
• Να είστε προσεκτικοί με εντυπωσιακούς τίτλους που έχουν σχεδιαστεί για να προκαλέσουν μια συναισθηματική αντίδραση. Αυτά χρησιμοποιούνται συχνά για να δελεάσουν τους αναγνώστες να κάνουν κλικ σε ψευδείς ή παραπλανητικές ιστορίες.
• Στη συνέχεια, διασταυρώστε τις πληροφορίες με πολλές αξιόπιστες πηγές. Εάν μια ιστορία είναι αληθινή, θα αναφερθεί από πολλά αξιόπιστα ειδησεογραφικά πρακτορεία.
• Δώστε προσοχή στην ημερομηνία και ώρα δημοσίευσης. Οι ξεπερασμένες ειδήσεις μπορούν μερικές φορές να ανακυκλωθούν ως τρέχοντα γεγονότα.
• Εξετάστε τα στοιχεία που παρουσιάζονται στο άρθρο: οι αξιόπιστες ειδήσεις θα παρέχουν επαληθεύσιμα γεγονότα και πηγές, ενώ οι ψευδείς ειδήσεις συχνά βασίζονται σε ανώνυμες ή μη ανιχνεύσιμες πηγές.
• Τέλος, εξετάστε το πλαίσιο και κάντε κρίσιμες ερωτήσεις σχετικά με το περιεχόμενο: Ευθυγραμμίζεται με τα καθιερωμένα γεγονότα; Είναι λογικά συνεπής;

Ο αγώνας κατά της παραπληροφόρησης λοιπόν είναι μακρύς και είμαστε συνεχώς ένα βήμα πίσω, λόγω της μεγάλης διάχυσης της πληροφορίας, της τεχνολογικής ανάπτυξης και της αδυναμίας των ανθρώπων να διακρίνουν την αλήθεια από το ψέμα. Όπως είπε και ο Barack Obama στην ομιλία του στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ το 2022, «για όλο και περισσότερους από εμάς, οι πλατφόρμες αναζήτησης και μέσων κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι μόνο το παράθυρό μας στο διαδίκτυο. Χρησιμεύουν ως η κύρια πηγή ειδήσεων και πληροφοριών μας. Κανείς δεν μας λέει ότι το παράθυρο είναι θολό, υπόκειται σε αόρατες παραμορφώσεις και λεπτούς χειρισμούς».